Σχολικά Εγχειρίδια: Ο ρόλος τους & ο τρόπος συγγραφής τους
ΤΟ ΝΕΟ ΛΥΚΕΙΟ ΑΠΑΙΤΕΙ ΝΕΑ ΣΧΟΛΙΚΑ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΑ;
Της Βασιλικής Τράπαλη
Τα σχολικά εγχειρίδια ορίζονται με πολλούς τρόπους στη βιβλιογραφία.
Σχολικό εγχειρίδιο είναι κάθε τυπωμένο υλικό, δομημένο και προορισμένο για χρήση σε μια διαδικασία μάθησης (Richandeau, 1979).
Σχολικό εγχειρίδιο είναι το βιβλίο που χρησιμοποιείται ως πηγή γνώσεων και αποτελεί βοήθημα επεξεργασίας της διδακτέας ύλης τόσο στο σχολείο όσο και στο σπίτι. (Σκλαβενίτη, 2003)
Σχολικό εγχειρίδιο είναι ένα μέσο διδασκαλίας ανάμεσα σε άλλα μέσα, το οποίο ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις του Αναλυτικού προγράμματος όσον αφορά στην διδακτέα ύλη ενός μαθήματος μιας συγκεκριμένης εκπαιδευτικής βαθμίδας και είναι γραμμένο ειδικά ώστε να συνεπικουρεί το δάσκαλο στη διδασκαλία του και το μαθητή στη μάθησή του στο σχολείο αλλά και στο σπίτι. (Καψάλης & Χαραλάμπους, 2008)
Σχολικά εγχειρίδια ορίζονται όλα τα βιβλία, με αποκλειόμενα τα περιοδικά, τα οποία άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο χρησιμοποιούνται στην εκπαίδευση. (Choppin,1993)
Πολλοί άλλοι όροι χρησιμοποιούνται ως συνώνυμοι του σχολικού εγχειριδίου και κυρίως οι όροι διδακτικό εγχειρίδιο, σχολικό βιβλίο και σχολικό βοήθημα(Καψάλης & Χαραλάμπους, 2008). Αποδίδοντας την ακριβή σημασία των όρων και λαμβάνοντας υπόψη και τις διαφοροποιήσεις των όρων σε άλλες γλώσσες, τα σχολικά εγχειρίδια είναι βιβλία τα οποία χρησιμοποιούνται ως πηγές γνώσης και βοηθήματα επεξεργασίας της διδακτέας ύλης στο σχολείο και στο σπίτι.
Τα σχολικά εγχειρίδια συνιστούν βασικό στοιχείο της εκπαιδευτικής πρακτικής. Ο ρόλος τους είναι πολύπλευρος με γνωστικές, παιδαγωγικές και κοινωνικές προεκτάσεις. Ως προς το γνωστικό αντικείμενο κατέχουν θέση αυθεντίας, αλλά και τη βάση της διδακτικής καθοδήγησης, καθώς αποτελούν σταθερό σημείο αναφοράς τόσο για το δάσκαλο όσο και για το μαθητή (Κουλαϊδής κ.α., 2002). Η αυθεντία την οποία ασκεί στον πολύ κόσμο ο γραπτός λόγος επαυξάνεται στην περίπτωση του σχολικού εγχειριδίου από το γεγονός ότι παρουσιάζει με σύστημα, οργάνωση και διάρθρωση τη γνώση μιας συγκεκριμένης επιστημονικής περιοχής, υπό την εποπτεία του Υπουργείου Παιδείας και του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου (Καψάλης & Χαραλάμπους, 2008). Τέλος η ιδιαίτερη αξία του σχολικού βιβλίου σχετίζεται και με το γεγονός ότι προσφέρεται δωρεάν σε όλους τους μαθητές υπηρετώντας την ιδέα της δημοκρατικής αντιμετώπισης της εκπαίδευσης, διασφαλίζοντας ενιαίο τρόπο αντιμετώπισης γνωστικών αντικειμένων (Φουντοπούλου, 1995).
Σύμφωνα με τις σύγχρονες θεωρήσεις, η επιστημονική γνώση όταν μεταφέρεται στα σχολικά βιβλία, υφίσταται έναν επιλεκτικό μετασχηματισμό, που ονομάζεται αναπλαισίωση (Berstein, 1991). Ο μετασχηματισμός αυτός δεν είναι μόνο απλοποίηση για την αποτελεσματικότερη μετάδοση των αντίστοιχων γνώσεων, αλλά επηρεάζεται από τις αντιλήψεις για τη φύση της επιστημονικής γνώσης, από τις κυρίαρχες παιδαγωγικές θέσεις και τις αντίστοιχες κοινωνικές επιλογές (Κουλαϊδής κ.α., 2002). Γενικότερα η διαδικασία της αναπλαισίωσης περιλαμβάνει την επιλογή, την απλούστευση, τη συμπύκνωση και την επεξεργασία μέσω της οποίας η επιστημονική γνώση μετασχηματίζεται στη σχολική της εκδοχή. Συνεπώς το σχολικό εγχειρίδιο δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται μόνο ως προκατασκευασμένο γνωστικό περιεχόμενο που περιέχει απλώς την ύλη του Αναλυτικού προγράμματος αλλά και ως παιδαγωγικό κείμενο, με την έννοια ότι σε μεγάλο βαθμό καθορίζει τον τρόπο ανάγνωσης του κειμένου και διαμορφώνει τις παιδαγωγικές σχέσεις μεταξύ εκπαιδευτικού και μαθητών. Επιπλέον πρέπει να συνυπολογίζεται και ο κοινωνικός χαρακτήρας της διαδικασίας μετασχηματισμού της επιστημονικής σε σχολική γνώση.
Σύμφωνα με τις σύγχρονες παιδαγωγικές αντιλήψεις, η διδασκαλία είναι μια ειδική μορφή επικοινωνίας και ανάπτυξης διαπροσωπικών σχέσεων ανάμεσα στους εταίρους της παιδαγωγικής διαδικασίας. Το σχολικό εγχειρίδιο παίζει σημαντικό ρόλο στην εξασφάλιση αυτής της επικοινωνίας και στην ανάπτυξη των διαπροσωπικών σχέσεων μέσα στην τάξη (Καψάλης & Θεοδώρου, 2002). Υπάρχουν βέβαια και άλλα μέσα που συμβάλλουν σε αυτό, όπως ο πίνακας, οι χάρτες, οι διαφάνειες, ο ηλεκτρονικός υπολογιστής κ.α., όμως έρευνες έδειξαν ότι κανένα από αυτά δεν έχει τη σημασία και την αποτελεσματικότητα του σχολικού εγχειριδίου (Καψάλης & Χαραλάμπους, 2008).
Συνεπώς το σχολικό εγχειρίδιο έχει κεντρικό ρόλο στα πλαίσια της διδασκαλίας και γενικότερα στην εκπαιδευτική διαδικασία, γι’αυτό και έχει δημιουργηθεί ιδιαίτερος κλάδος της Παιδαγωγικής ο οποίος ασχολείται με αυτό.
Για να μπορούν τα σχολικά εγχειρίδια να ανταποκρίνονται στο ρόλο τους, θα πρέπει στα πλαίσια της διδασκαλίας να ασκούν συγκεκριμένες λειτουργίες και να στοχεύουν σε συγκεκριμένες επιδιώξεις. Επιπλέον εκτός από τις σκόπιμες λειτουργίες που επιτελεί το σχολικό εγχειρίδιο, υπάρχουν και οι λανθάνουσες, μια και είναι δυνατό μέσα από αυτό να περνούν στους μαθητές μηνύματα που δεν περιλαμβάνονται στους στόχους των συγγραφέων (Κουτσελίνη, 1996).
Τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρούνται αλματώδεις αλλαγές σε όλους τους τομείς της επιστήμης, της τεχνολογίας και της πληροφορικής. Είναι αυτονόητο ότι αυτές οι αλλαγές επηρεάζουν την εκπαιδευτική πολιτική της κάθε χώρας και τη μορφή της παρεχόμενης εκπαίδευσης. Έτσι αναμορφώθηκαν τα Αναλυτικά Προγράμματα Σπουδών (Α.Π.Σ.) της υποχρεωτικής εκπαίδευσης με έμφαση στη διαθεματικότητα και τη διεπιστημονικότητα.
Οι αλλαγές στην κοινωνία επηρεάζουν την εκπαιδευτική διαδικασία και οδηγούν στην αναμόρφωση των Αναλυτικών Προγραμμάτων Σπουδών (Α.Π.Σ.), που πέρα από τις ειδικές επιστήμες και τα κλειστά προγράμματα, εισάγουν μια ευέλικτη διαδικασία μάθησης με έμφαση στην ολόπλευρη προσέγγιση της γνώσης από την οπτική όλων των επιστημών και της καθημερινής εμπειρίας. Όπως προαναφέρθηκε, το σχολικό εγχειρίδιο προβάλλει και διαχέει τους σκοπούς και τις γενικές αρχές της εκπαίδευσης όπως διατυπώνονται από το Α.Π.Σ.
Και εύλογα γεννάται το ερώτημα: το ΝΕΟ Λύκειο δεν απαιτεί τη συγγραφή νέων σχολικών εγχειριδίων ώστε να εξυπηρετήσουν τους στόχους του και τις νέες προκλήσεις; Τα νέα αυτά σχολικά εγχειρίδια πότε θα γραφούν; Για ακόμα μια φορά η προχειρότητα στην Παιδεία σε όλο της το μεγαλείο!
ΤΡΑΠΑΛΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ (Master Φυσικών Επιστημών)
ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΟ «ΕΠΙΚΕΝΤΡΟ»